Nijmegen

Nijmegen stad en gemeente in Gelderland, dicht bij de grens met Duitsland. De gemeente telt 172.322 inwoners (1 april 2016) en is qua inwonertal de grootste in de provincie en de tiende van Nederland.(in het Nijmeegs: Nimwèège, Duits: Nimwegen, Latijn: Noviomagus, Frans: Nimègue, Spaans en Italiaans: Nimega)

De stad Nijmegen ligt grotendeels op de zuidelijke oever van de Waal, aan de voet van een stuwwal. Een deel van de gemeente ligt aan de overzijde van de rivier. Het betreft hier de zogenaamde Waalsprong, een recent geannexeerd gebied, waarin zich het dorp Lent en een deel van Oosterhout bevinden. Samen met Arnhem, Wijchen en 17 andere gemeenten in de omgeving vormt Nijmegen de Stadsregio Arnhem Nijmegen (SRAN voorheen KAN).

Nijmegen heeft een lange geschiedenis, die meer dan 2000 jaar teruggaat. Als Ulpia Noviomagus Batavorum kreeg het rond het jaar 100 marktrechten. In 1230 werd Nijmegen vrije rijksstad en in 1402 hanzestad. Nadat Nijmegen tussen 1655 en 1679 al eens een Illustere Academie huisvestte is de stad sinds de komst van de Katholieke Universiteit (de huidige Radboud Universiteit) in 1923 een universiteitsstad.

Diverse andere gemeentes in de omgeving, zoals Wijchen, Beuningen en Berg en Dal, maken met Nijmegen deel uit van het Rijk van Nijmegen.

Naamgeving
De Latijnse term Noviomagus kan worden teruggevoerd op de Keltische woorden magos ('vlakte' of 'markt') en novio ('nieuw'). De Romeinen latiniseerden dit vervolgens tot Noviomagus. Ze gebruikte deze als toponiem om verschillende steden mee aan te duiden. Nijmegen werd Ulpia Noviomagus Batavorum genoemd. In de tijd van Karel de Grote heette de stad Numaga, dat mettertijd in Nieumeghen ('Nieuw-megen') of Nymegen veranderde.

De stad heet in het plaatselijke dialect - het Nijmeegs - Nimwèège. In het Duits heet de stad Nimwegen. Beide vormen zijn ontstaan door metathesis van de medeklinkers /-wm-/> /-mw-/. In zowel het Spaans als Italiaans heet de stad Nimega en in het Frans is dat Nimègue. In het Engels is het Nimeguen.

Geschiedenis
Oudheid
Nijmegen is mogelijk de oudste stad van het huidige Nederland en vierde in 2005 zijn 2000-jarig bestaan. Tijdens het Romeinse Rijk was Nijmegen onderdeel van de Limes, de grens tussen het Romeinse Rijk en de verschillende zogenaamde Germaanse gebieden. In Nijmegen was van 71 tot 104 het 10e legioen van de Romeinen gelegerd. Er is tijdens het Romeinse bewind een groot fort (castra) gebouwd op een heuvel aan de Waal, een paar onderdelen zijn daar nog van over. Er worden ook nog regelmatig opgravingen gedaan waarbij Romeinse spullen worden gevonden.

Gezicht op de Waal en de Valkhofburcht door Jan van Goyen, 1641

De stad werd gevormd als handelsnederzetting naast het Romeinse castra. Dit bood een voordeel omdat de markt daardoor door de legionairs beschermd kon worden en bovendien omdat de legionairs ook vele goederen nodig hadden, waar ze bovendien een goede prijs voor konden betalen, omdat ze een redelijk salaris ontvingen. De naam Nijmegen is dan ook afgeleid van de Latijnse aanduiding "Novio-magus", wat 'nieuwe markt' betekent. De Romeinen verlieten echter in de 3e eeuw het fort.

Overigens zijn er ook nu nog duidelijke sporen te vinden van deze rijke geschiedenis van Nijmegen. Zo heet het grote verkeersplein ten zuiden van de Waalbrug sinds 1956 het "Keizer Traianusplein". Tussen dat plein en de Waal staan nog steeds enkele ruïnes en ook op de heuvel bij de Waal staat nog steeds een verdedigingstoren Belvedère, ook al is dat natuurlijk heel wat jonger dan het eerder genoemde Romeinse castra.

Van Middeleeuwen tot twintigste eeuw
In de Middeleeuwen werd de stad een aanzienlijk centrum. In 1155 liet Frederik Barbarossa zijn burcht het Valkhof voltooien. In de gevelsteen die hij liet aanbrengen staat de geschiedenis vermeld. In 1230 verwierf de stad formeel haar stadsrechten. In 1248 kwam de stad in handen van de graven van Gelre. Aanvankelijk werd het door Rooms-koning Willem van Holland in onderpand gegeven aan de Gelderse graaf Otto II, maar omdat Willem II zijn schulden door financiële problemen niet kon aflossen, bleef de stad Gelders bezit en werd zij spoedig de voornaamste van de vier Gelderse hoofdsteden en bovendien een Hanzestad. In 1543 kwam de stad echter, zoals ook de rest van Gelre, onder Habsburgs bestuur.

De reformatie werd in Nijmegen positief ontvangen. Protestanten en Rooms-katholieken hadden in 1566 dan ook gelijke rechten, maar in 1579 waren de rollen omgekeerd en werden de katholieken onderdrukt. Het is dan ook niet onwaarschijnlijk dat dit een aanleiding was voor "zijne meest katholieke koning van Spanje" om een campagne tegen de opstandige noordelijke gewesten (ie. de Nederlanden) op te zetten.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd Nijmegen een aantal malen belegerd. Op 16 maart 1585 zond Nijmegen een gezant naar Alexander Farnese, de hertog van Parma, om tot een overeenkomst te komen[4], waardoor de hervormden en protestanten hun net verworven rechten weer verloren. Tijdens het tweede Beleg van Nijmegen in 1591 werd Nijmegen door Prins Maurits heroverd.

Later werd Nijmegen van 1672 tot 1674 bezet door de Fransen, maar de rust werd in 1678 weer hersteld door de vrede van Nijmegen waarmee de vrede tussen de Republiek der Nederlanden en Frankrijk werd besloten.

In het kader van de katholieke emancipatiebeweging kreeg Nijmegen in 1923 een universiteit met rooms-katholieke signatuur, de huidige Radboud Universiteit Nijmegen (voorheen Katholieke Universiteit Nijmegen).

Kaart uit 1591 van het Beleg van Nijmegen

De laatste keer dat Nijmegen in de vuurlinie van een oorlog lag, was in de Tweede Wereldoorlog. In mei 1940 was het de eerste Nederlandse stad die in Duitse handen viel. Op 22 februari 1944 leed Nijmegen zware schade en vielen er honderden doden bij een geallieerd bombardement op de binnenstad. In september 1944 werd er tijdens operatie Market Garden zwaar gevochten in en rondom de stad om de Waalbrug onbeschadigd in handen te krijgen en te houden, wat de Britten en Amerikanen uiteindelijk lukte (zie ook De Oversteek).

Het als gevolg van het bombardement ontstane "Plein 1944" is na de oorlog lang goeddeels onbebouwd gebleven. Sinds 2013 staan er appartementencomplexen en een parkeergarage.

Na de Tweede Wereldoorlog
Door verwaarlozing en armoede was de Benedenstad (het deel van het centrum dat in het lage deel, aan de Waal, is gelegen) na de bouw van de Waalbrug in verval geraakt. Hoewel de Benedenstad min of meer gespaard bleef voor de oorlogshandelingen, was de toestand van dit stadsdeel door de vele reeds gesloopte panden en slechte woonomstandigheden (verkrotte, onbewoonbaar verklaarde panden, huizen zonder sanitair e.d.) zodanig, dat na jarenlange discussies en plannenmakerij in 1972 besloten werd tot grootschalige sloop en herbouw. In 1975 is de Benedenstad uitgeroepen tot "beschermd stadsgezicht", maar toen waren de meeste middeleeuwse panden al gesloopt. Slechts (delen van) enkele straten zijn nog oorspronkelijk gebleven en gerestaureerd.

In de jaren zestig en zeventig kreeg Nijmegen het imago van rode stad. Er waren in die jaren veel marxisten te vinden die door de relatief grote populatie aan studenten erg opvielen. Een gewelddadige confrontatie tussen de linkse krakers en het Nijmeegse bestuur vond plaats in februari 1981, de Piersonrellen.

Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft de stad zich flink uitgebreid, maar dat gebeurde eenzijdig in westelijke en vooral zuidwestelijke richting. De dorpen Hatert, Hees en Neerbosch werden opgeslokt door stadswijken met dezelfde naam. De belangrijkste uitbreiding was de bouw van de stadsdelen Dukenburg en Lindenholt vanaf 1966, ten westen van het Maas-Waalkanaal. De structuur van de stad werd zo zeer onevenwichtig: het centrum ligt geheel in het noorden, maar de stadsuitbreiding vond kilometers daarvandaan in zuidwestelijke richting plaats. Tot voor kort was de Waal een onneembare barrière die de noordgrens van de bebouwing bepaalde. Sinds eind jaren 90 echter wordt er gebouwd aan de Vinex-locatie Waalsprong, ten noorden van de Waal.

In november 2005 werd in het centrum van de stad de plaatselijk bekende activist Louis Sévèke om het leven gebracht.

In de periode 2010-2020 wordt op de locatie van het oude havengebied in de Biezen, langs de Waal, het Waalfront gebouwd.

Verwoeste gebouwen in het centrum van Nijmegen na de bevrijding in september 1944

Nijmegen ligt 15 km ten zuiden van Arnhem, waarmee het de Stadsregio Arnhem Nijmegen vormt. Een groot deel van de stad wordt in het noorden begrensd door de Waal, die bij Pannerden ontstaat als zijrivier van de Rijn. Een klein deel van de gemeente, de Waalsprong, ligt ten noorden van de Waal.

Nijmegen heeft een binnenhaven aan het Maas-Waalkanaal, dat bij het noordelijkste punt van de stad aftakt van de Waal.
Natuur

In de directe omgeving van de stad Nijmegen treft men natuurgebieden aan met een grote verscheidenheid aan landschapstypen: langs de Waal en de Maas uiterwaarden met slingerende dijken, plassen en weilanden, glooiende stuwwallen begroeid met gemengde bossen en in de dalen een beekvegetatie, moerassige graslanden, heidevelden en schrale blauwgraslanden.

Ontwikkeling van het inwonertal
Aan het begin van de 19e eeuw telde Nijmegen slechts een goede 10.000 inwoners. In 1875 was dit aantal meer dan verdubbeld tot ongeveer 24.000 en tegen de eeuwwisseling was het inwonertal opgelopen tot 44.000. Dit zijn weliswaar geen spectaculaire aantallen als men naar de absolute cijfers kijkt, maar het is verhoudingsgewijs een verviervoudiging; in het laatste kwart van de 19e eeuw is de bevolking bijna verdubbeld.

De grote groei deed zich voor in de 20e eeuw. Vlak na de Eerste Wereldoorlog liep Nijmegen richting de 70.000 inwoners, een paar jaar na de Tweede Wereldoorlog overschreed het reeds de 110.000 inwoners. De 150.000e inwoner werd in 1971 ingeschreven, maar door daling van de gezinsgrootte en gelijkblijvende woningvoorraad trad toen een stagnatie en zelfs bevolkingsdaling op (op 1 januari 1995 telt Nijmegen 147.561 inwoners en 65.020 woningen), die pas in opwaartse zin werd doorbroken bij de overgang naar de 21e eeuw, door grootschalige nieuwbouw ten noorden van de stad.

Zoals uit bovenstaande tabel valt op te maken groeit Nijmegen sindsdien langzaam maar gestaag verder. De gemeente Nijmegen verwacht dat in 2020 het inwoneraantal tussen 181.000 en 187.000 ligt.

Seksuele diversiteit

Nijmegen is sinds jaar en dag een 'roze' stad met een zeer actieve beweging en ruim twintig jaar beleid en samenwerking met HLBT-organisaties. Nijmegen staat steevast in de top 3 van gemeenten met het beste roze beleid. In Nijmegen wonen naar schatting 10.000 'roze' inwoners (ruim 6% van het inwonersaantal). De termijn van de Nijmeegse beleidsnota ‘Hand in Hand’, waarin het HLBT-beleid (HLBT staat voor homo-lesbisch-biseksueel-transgender) van de gemeente beschreven staat is in 2011 afgelopen.

Onderwijs
Nijmegen kent vele basisscholen en scholen en colleges voor middelbaar onderwijs. Er zijn verschillende instituten van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) en er is een regionaal opleidingencentrum (ROC) gevestigd. De stad heeft sinds 1923 een universiteit, de Radboud Universiteit Nijmegen.

Sport
Voetbal
De plaatselijke betaald voetbalclub van Nijmegen is NEC Nijmegen die uitkomt in de Eredivisie (mannenvoetbal). De club speelt haar thuiswedstrijden in het Goffertstadion. Quick 1888 is de enige Nijmeegse voetbalclub die ooit een grote prijs won (KNVB Beker 1949). Echter speelt Quick tegenwoordig in de Tweede Klasse.

Verkeer en vervoer
Vanuit Nijmegen zijn de Randstad, noord-Limburg, de provincie Noord-Brabant en de noordelijke provincies van Nederland makkelijk te bereiken per auto en per openbaar vervoer. Ook het Duitse Ruhrgebied en de Belgische regio Antwerpen zijn goed te bereiken met de auto. Met de aanleg van de A73-zuid is ook het zuidelijke deel van Nederlands-Limburg vanuit Nijmegen beter bereikbaar.

Wegverkeer
Nijmegen is aangesloten op de volgende rijks- en provinciale wegen:

    De A15 loopt ten noorden van de Waalsprong Nijmegen, met aansluiting Nijmegen-Noord. De A15 geeft verbinding in de richting van de 325 bij Knooppunt Ressen en de A50 bij Knooppunt Valburg.
    De A73 / E31 loopt ten westen van Nijmegen, met aansluitingen Dukenburg, N326 en Knooppunt Neerbosch. De A73 geeft verbinding in de richting Venlo en richting de A50 bij Knooppunt Ewijk
    De N324 vanuit Oss loopt vanaf Grave en Alverna langs Wijchen naar Nijmegen Dukenburg waar ze op het Takenhofplein met de N 326 verbonden wordt. In Nijmegen heeft de weg de namen Van Rosenburgweg en Van Schuylenburgweg.
    De A325 vanuit Arnhem, gaat na Knooppunt Ressen over in de N325 en loopt via de Waalbrug, langs Beek naar de Duitse grensplaats Wyler, waar de weg verder gaat als Bundesstraße 9. Dit is de voormalige Rijksweg 52.
    De A326 begint bij Knooppunt Bankhoef aan de A50, gaat bij Bijsterhuizen verder als autoweg N326, kruist de A73 en loopt vervolgens als Wijchenseweg en Graafseweg via het Keizer Karelplein en de Oranjesingel naar het Keizer Traianusplein, waar de weg aansluit op de N325.
    De N842 verbindt Groesbeek met Nijmegen. Binnen de Nijmeegse bebouwde kom gaat deze weg verder als de Groesbeekseweg.
    De N844 verbindt Malden met Nijmegen. Binnen de Nijmeegse bebouwde kom gaat deze weg verder als de St. Annastraat.

De Waal wordt in Nijmegen voor autoverkeer overbrugd door de oude - en sinds november 2013 - ook door de nieuwe Waalbrug. De nieuwe brug wordt De Oversteek genoemd, ter herinnering aan de heldhaftige oversteek die precies op de plek waar de brug is gebouwd, in september 1944 door het Amerikaanse 504th infantry regiment van de 82d airborne brigade werd uitgevoerd. Voor fietsers is er de Snelbinder. De oevers van het Maas-Waalkanaal worden verbonden door de Dukenburgsebrug, de Graafsebrug, de Hatertsebrug en de Neerbosschebrug alsmede het sluiscomplex Weurt.

Stads- en streekvervoer
Het stads- en streekvervoer per autobus wordt verzorgd door Breng. Breng onderhoudt stadslijnen die elke wijk van de stad ontsluiten. Breng verzorgt verder nog een aantal streeklijnen naar de omliggende (dorps)kernen van Groesbeek, Beuningen, Malden, Molenhoek, Grave, Uden, Druten, Millingen aan de Rijn, Arnhem, Gennep en Venlo. De lijn naar Gennep en Venlo wordt gezamenlijk geëxploiteerd samen met Veolia Transport. De lijn naar Uden wordt gezamenlijk geëxploiteerd met Arriva Personenvervoer Nederland uit Noord-Brabant. De lijn naar Druten en Tiel wordt gezamenlijk geëxploiteerd met Arriva uit Rivierenland. In samenwerking met NIAG onderhoudt Breng een spitslijn naar Kranenburg en NIAG een daglijn naar Kranenburg, Kleef en Emmerik in Duitsland.

Tot 2009 was het stads-en streekvervoer van elkaar gescheiden. Novio verzorgde alleen het stadsvervoer. Hermes verzorgde de meeste streeklijnen, waarvan de lijnen richting Arnhem in samenwerking met Connexxion.

In het verleden kende Nijmegen een tramnetwerk en een trolleybusnet, die in respectievelijk 1955 en 1969 uit de stad verdwenen. Een plan om vanaf 2015 een trambus tussen de wijk Waalsprong en de universiteit te laten rijden is inmiddels weer van de baan.

Spoorwegen
Nijmegen heeft vijf NS-stations:
    Nijmegen
    Nijmegen Dukenburg (aan de Brabantse lijn in de richting 's-Hertogenbosch - Roosendaal)
    Nijmegen Heyendaal (aan de Maaslijn in de richting Venlo)
    Nijmegen Lent (aan de spoorlijn naar Arnhem)
    Nijmegen Goffert (gelegen tussen station Nijmegen en station Nijmegen Dukenburg)

In Nijmegen stoppen de intercity Nijmegen - Schiphol, de intercity Zwolle - Roosendaal, de intercity Nijmegen - Den Helder, de sprinter Nijmegen - Zutphen, de sprinter Nijmegen - Deurne en de stoptrein Nijmegen - Venlo - Roermond. De trein naar Venlo/Roermond wordt geëxploiteerd door Veolia, de overige treinen door NS. De spoorlijn naar Arnhem loopt over de Spoorbrug Nijmegen, die in 1879 gereed kwam. Sinds december 2014 is Nijmegen aangesloten op het Nachtnet van de NS.

Er heeft ook een spoorverbinding met Kleef bestaan. Deze is echter op 2 juni 1991 gesloten voor reizigersvervoer, omdat de exploitatie niet rendabel was. Tegenwoordig is deze verbinding overgenomen door bussen van de NIAG.

Prijzen
Nijmegen won onderstaande prijzen:

    2005 - Schoonste Stad van Nederland
    2008 - Meest gevarieerd winkelgebied van Nederland
    2011 - Waterfront Center Award 2011

De gemeente reikt zelf ook meerdere prijzen uit. Nijmegen kent sinds 2009 in gradatie de gemeentelijke onderscheidingen van:

    het Ereburgerschap
    de Erepenning (draaginsigne Gouden Waalbrugspeld)
    de Traianuspenning
    de Zilveren Waalbrugspeld

Daarvoor werden ook de De Nijmeegse Bliksem, de Bronzen Erepenning en de Gouden Waalbrugspeld uitgereikt.

De gemeente reikt tevens de culturele Karel de Grote-prijs en Cultuur Stimuleringsprijs Stad Nijmegen (voorheen Alcuinusprijs) uit en is participant in de Vrede van Nijmegen Penning.